Huyện Thống Nhất có 24 dân tộc thiểu số sinh sống với 2.208 hộ, 8.254 khẩu, trong đó đông nhất là dân tộc Nùng có 631 hộ, 2.419 khẩu. Đồng bào các dân tộc thiểu số trong huyện sống rải rác, xen kẽ ở các xã, thị trấn, trong đó tập trung nhiều nhất ở các xã: Lộ 25, Xuân Thiện, Hưng Lộc và Bàu Hàm 2.  Riêng đối với xã Lộ 25 là địa bàn tập trung nhiều cộng đồng người Tày và Nùng; trong đó đáng kể là cộng đồng người Nùng có nguồn gốc từ tỉnh Bắc Cạn di cư vào Đồng Nai sau năm 1975 tập trung ở ấp 3. Vì vậy, nơi đây có nhiều nét văn hóa đặc trưng của cộng đồng các dân tộc thiểu số. Một trong số đó là hát Then. Thời gian qua, địa phương đã có nhiều biện pháp nhằm phát triển, giữ gìn bản sắc truyền thống của đồng bào dân tộc, loại hình văn nghệ này còn tạo sự đa dạng và thúc đẩy phong trào văn hóa - văn nghệ ở địa phương.

Sống trên quê mới nhưng những người con xa quê vẫn không nguôi nhớ lời Then luyến láy hòa trong tiếng đàn Tính dìu dặt nơi quê nhà. Vì vậy một số đồng bào ở đây muốn gìn giữ và phát triển nét văn hóa đặc trưng nên đã chủ động thành lập Tổ hát Then. Tuy mới được thành lập hiện nay mới có 6 người do ông Lương Văn Sáng là tổ trưởng. Những Tổ đã tham gia biểu diễn nhiều nơi, góp phần làm phong phú thêm nét văn hóa của địa phương.

Theo các nhà nghiên cứu văn hóa dân gian cho biết: Lời ca của Then là những câu  thơ trong dân gian của người Tày-Nùng được chắt lọc, gọt giũa và truyền miệng từ đời này qua đời khác. Thường là những lời khuyên răn, khích lệ, là những kinh nghiệm trong đối nhân xử thế. Nhạc cụ quan trọng trong trình diễn Then là cây đàn tính. Đàn tính là loại nhạc cụ họ dây vì có nguồn rung là dây rung và thường mắc 3 dây. Bầu đàn được làm bằng quả bầu khô, dây đàn được se bằng sợi tơ săn, lấy sáp ong vuốt nhẵn, trơn. Cây đàn tính và người hát Then luôn gắn bó với nhau, nó được Then sử dụng, biến hóa khôn lường, làm cho cây đàn trở nên có tính linh thiêng. Trong Then, người hành lễ không thể thiếu chùm nhạc xóc. Nhạc xóc là nhạc cụ đúc từ đồng hoặc bạc, tán thành từng chùm với nhiều quả to, nhỏ phát ra các âm thanh khác nhau. Khi được thưởng thức giai điệu Then do Tổ biểu diễn, người nghe sẽ cảm thấy như réo dắt, du dương như lời của gió, khi nhẹ nhàng, thanh thoát, khi uyển chuyển, rộn ràng vui tươi, có khi lại là những sự khắc khoải trong nỗi nhớ.

Tuy nhiên, trong dòng chảy văn hóa có sự tiếp biến, hát Then ở vùng đồng bào dân tộc Tày, Nùng tại xã Lộ 25 đã có sự tiếp thu và cải tiến cho phù hợp với tình hình mới. Tổ đã chọn những chủ đề nội dung là những hài hát về cách mạng, về bác Hồ, ca ngợi tình yêu đôi lứa, tình nghĩa vợ chồng, tình yêu quê hương đất nước… thường biểu diễn vào dịp Lễ, Tết hoặc các ngày kỷ niệm, CLB hát Then đều được chính quyền địa phương mời biểu diễn và giao lưu. Tổ sử dụng nhà văn hóa ấp làm nơi luyện tập và biểu diễn

Ông Lương Văn Sáng Chủ nhiệm Tổ hát Then xã Lộ 25 cho hay, Tổ hoạt động với mong muốn để các thành viên được góp sức trong việc gìn giữ nét văn hóa đặc trung của đồng bào dân tộc. Tổ đã được chính quyền địa phương rất quan tâm, tạo điều kiện cho Tổ được hoạt động như hỗ trợ về kinh phí, nhạc cụ. Thời gian tới, các thành viên cũng rất mong muốn sẽ được chính quyền địa phương quan tâm, hỗ trợ để có thể phát triển Tổ hát Then và quảng bá văn hóa địa phương nhiều hơn nữa.

Bà Cao Thị Thái, Chủ tịch UBMTQ xã cho biết, để phát triển các Tổ hát Then, UBMTTQ xã đã vận động số mạnh thường quân ủng hộ cho Tổ đầu tư đàn, nhạc. Còn về kinh phí duy trì hoạt động của Tổ đều là mọi người tự nguyện đóng góp. Tại địa phương  thường xuyên phát động các phong trào trong đó có phong trào văn hóa văn nghệ, Tổ hát Then đều nhiệt tình tham gia, đây chính là một trong tiêu chí trong thực hiện chương trình xây dựng nông thôn mới kiểu mẫu, khu dân cư kiểu mẫu.

Để bào tồn, phát triển văn hóa của dân tộc Tày Nùng tại địa phương, UBND huyện chủ trương khuyến khích đồng bào giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa đặc trưng của đồng bào dân tộc thiểu số để góp phần nâng cao đời sống tinh thần của người đồng bào và làm đa dạng, phong phú đời sống văn hoá ở khu dân cư.

Hiện nay trong các hội thi, hội diễn, giao lưu văn nghệ thì hát Then đã trở thành điểm nhấn trong phong trào văn hóa, văn nghệ của địa phương xã Lộ 25. Và từng thành viên trong Tổ hát Then là một phần không thể thiếu, góp phần giúp nét văn hóa truyền thống của dân tộc Tày, Nùng vẫn được lưu truyền, bảo tồn và phát huy trên quê hương Thống Nhất.

Nguyễn Thắm